aleksej in letland

Auteur-theatermaker Frank Adam verbleef in het Letse Ventspils op uitnodiging van Het beschrijf en Les Lettres Européennes. Hij werkte er zijn theatertekst Aleksej af. Tijdens zijn verblijf maakte hij, totaal onvoorzien, kennis met de Letse Literaire Voorzienigheid. Deze tekst, geschreven naar aanleiding van zijn verblijf, werd gepubliceerd in de Standaard der Letteren op 19 november 2010.


Het moet ergens aan het eind van de vorige eeuw op weg naar Brugge zijn geweest, tussen de Sint-Trudoabdij en hotel-feestzaal 'Lodewijk van Male'. Net zoals Paulus destijds op weg naar Damascus werd ik getroffen door een visioen, in mijn geval een Aleksej-flits. Een bespreking van een Peter de Grote-biografie op de radio deed me prompt parkeren en in zeven haasten naar pen en papier scharrelen. 'Vader staat macht af - zoon bedankt vriendelijk - vader vermoordt zoon op gruwelijke wijze.' Het geschetste conflict tussen vader tsaar Peter de Grote en zoon tsarevitsj Aleksej leek me zo uitzonderlijk en tegelijk zo algemeen menselijk, zo absurd en tegelijk logisch, zo hartverscheurend en ontroerend dat ik mijn Aleksej moést schrijven. Tegen beter weten in - want een klassiek geconcipieerd, vier uur durend theaterstuk, met tien personages en evenveel acteurs krijg je in Vlaanderen of waar ook niet zonder de nodige vertraging op de planken.

Russissche Soprano's

Zeventien theaterseizoenen later, uitgerekend in het jaar dat het stuk in première moet gaan in jeugdtheater Het Paleis in Antwerpen, nodigen Het beschrijf en de Franse literaire organisatie Les Lettres Européennes me uit om een tijdlang writer in residence te worden in de Oostzeehaven Ventspils in de Baltische staat Letland, een omgeving die niet echt lijkt voorbestemd om er een Russische Hamlet af te werken.

Maar wat blijkt? Na een mislukte poging van Ivan De Verschrikkelijke is het uitgerekend Peter de Grote die Letland en omgeving voor het eerst bezette, tijdens zijn Grote Noorse Oorlog met de toenmalige grootmacht Zweden. Daarna wordt er met zoveel Russisch vuur gerussificeerd en gedeporteerd dat het huidige Letland veertig procent Russen telt. Een etnische groep zonder zeggingskracht in het Letse parlement weliswaar, maar in de straten van de hoofdstad Riga glijden Russische Soprano's je in glimmende Mercedessen en zijden maatpakken oppermachtig voorbij.

Bij mijn aankomst bespeur ik met andere woorden wel enige sympathie voor mijn Aleksej, die filosofische vraagtekens plaatst bij de aangeboren machoexpansiedrang van de Russen. Bovendien, zo ontdek ik in de biografie van Peter de Grote, is Aleksej destijds voor zijn vader gevlucht via uitgerekend... Riga.

De opeenvolging Letse toevalligheden tijdens mijn Aleksej-residentie wordt na verloop van tijd zo wetmatig dat ik haast begin te geloven in een Letse Literaire Voorzienigheid. Ook Catharina, de maîtresse en latere vrouw van Peter de Grote, blijkt afkomstig uit dit land van eeuwig zingende berkenwouden en zwartbruine moerassen.

Complex psychologisch profiel

De schrijversresidentie in Ventspils is gelegen in een idyllisch gerestaureerd stadscentrum met een gezonde portie achttiende-eeuwse couleur locale. Onder de residerende schrijvers bevinden zich Wit-Russische collega's, met wie ik uitvoerig kan redekavelen over het leven en de werken van Peter I.

'Volksvernietiger of visionair? Usurpator of idealist? Schurk of verlicht despoot?' Boven enkele pruttelende spiegeleieren legt Sergej uit dat, net als de historici overal ter wereld, de man in de Russische straat het niet zo goed weet wat Peter de Grote betreft. Brengt zijn land moderne westerse wetenschap, cultuur en verlichting bij, maar katapulteert het met zijn legendarische bruutheid geregeld terug naar de Russische middeleeuwen. Laat met hoofdstad Sint-Petersburg een architecturale parel uit het moeras verrijzen, maar fundeert die op de beenderen van een miljoen arbeiders die tijdens de bouw omkomen van honger, kou en uitputting. Schenkt Rusland een vloot en een leger die de grootmacht Zweden verslaan, maar vernietigt in al zijn ijver naar verhouding meer Russische zielen dan opperschurk Stalin. Vaardigt een decreet uit dat kindermoord verbiedt, maar vermoordt zijn eigen zoon. En o, of ik het dan niet wist van Poesjkin en Tolstoj? Dat beide Russische literaire reuzen een roman waren begonnen over Peter de Grote - de een portretteerde de tsaar als een hartelijke, impulsieve, hardwerkende pater familias die zich overal mee bemoeit; de ander sprak van 'die dronken syfilislijder met zijn paljassen' - maar dat geen van de twee voldoende greep kreeg op zijn held om zijn roman ooit te kunnen voltooien.

Oppermachtig heersende vader

Terwijl Sergej zijn spiegeleieren in zijn bord laat glijden, bedenk ik bij mezelf dat de taak waarmee ik mezelf heb belast niet min is: als het de Russen zelf na honderd jaar al niet lukte de psychologie van Peter de Grote te doorgronden, hoe kreeg ik de klus in Vlaanderen dan geklaard, in minder dan zeventien theaterseizoenen? Wat is er met Peter, dat niemand hem doorgrond krijgt? Wat te denken van een vader die regeert over een rijk dat zich uitstrekt van de Noordelijke IJszee tot de Kaspische zee, die het bevel voert over een leger dat zijn land de status van grootmacht en hemzelf de titel van god ad interim verleent - wat te denken van zo'n oppermachtig heersende vader die dan in een kerker voor zijn zoon gaat staan, hem doordringend in de ogen kijkt en in alle ernst vraagt: 'Ben jij bang voor mij?'

En hoe ondoorgrondelijk is Aleksejs moeder, door tsaar Peter opgesloten in een klooster, maar in het geheim bezocht door menig geestelijke, militair en bojaar die Peter een kwaad hart toe droeg. Wat te denken van zo'n moeder die haar radeloze zoon ontvangt en hem op het hart drukt dat hij niet moet vluchten voor zijn vader, maar zijn vader voor hém moet laten vluchten? Zoals een rechercheur consequent elke ondervraagde van misdaad verdenkt, zo volgt een auteur elk van zijn personages tot in het zwartst van zijn gedachten.

Tactiek van de verschroeide aarde

Ik herlees mijn Aleksej en de Peter de Grote-biografie met Medea ernaast als handleiding. Dankzij dit 'klassiek geworden scheidingsdrama in zijn hevigste vorm' staar ik recht in de ziel van Aleksejs moeder. Peter de Grote voelde een intens geluk bij de geboorte van zijn zoon en droomde oprecht van hem als troonopvolger. Aleksejs filosofische getwijfel, door zijn verbannen moeder heimelijk aangewakkerd tot politieke rebellie, moet Peter dubbel hebben getroffen.

In de martelkamer van de scheiding is het een beproefd procédé: de op wraak beluste afgewezen moeder doorboort het hart van de vader met de haat van zijn geliefde zoon. Maar de zwakke rebel Aleksej maakt tegen zijn machtige vader geen schijn van kans. Peter doodt zijn zoon, maar Aleksej wordt eigenlijk evengoed door zijn intrigerende moeder vermoord. Zo wordt Aleksej het slagveld waarop zijn ouders hun oorlog uitvechten. Zij trekken zich uit zijn leven terug met de tactiek van de verschroeide aarde. Alle in Aleksej nog aanwezige liefde die de andere ouder nog kan dienen, moet genadeloos worden vernietigd.

Het signaal van een onverwachte mail uit het verre Vlaanderen doorbreekt de Letse zolderkamerstilte. Officieel nieuws dat de zoveelste Aleksej-cirkel rond lijkt te maken en dat mij ogenknipperend achterover laat leunen.

Voor mijn terugkeer sta ik aan het Oostzeestrand nostalgisch naar het botenverkeer voor Ventspils te staren. Er is iets buitenwerkelijks aan mijn residentie hier in Letland, bedenk ik terwijl een Russische olietanker de Baltische Zee op glijdt. Alsof alle grondstoffen en mineralen uit het Rusland van mijn verbeelding hier, na zeventien jaar van voorbereiding, worden verzameld, geladen en verscheept naar een première in den vreemde, een opvoering buiten de tijd. Net als Aleksej, die na het verraad van zijn geliefde en de vernederingen door zijn vader wordt overvallen door een verlossend gevoel van harmonie, voel ik in mij ineens een zee van geduld, die mij met gemak nog eens zevenmaal zeventien jaar zou kunnen laten wachten op de eerste hardop gesproken repliek van mijn gekwelde Russische held.

Frank Adam

De theatertekst Aleksej werd geselecteerd voor het Theaterfestival 2011

De voorstelling zal op 29 en 30 augustus 2011 opnieuw te zien zijn in het Kaaitheater in Brussel.



De tekst van Frank Adam werd eerder bekroond met de Prijs Letterkunde voor Dramatische Kunst van de Provincie West-Vlaanderen 2010 en werd in Duitsland geselecteerd op het Kaas & Kappes Theaterfestival voor de Stückepool 2011.

uit de pers

‘Frank Adam schreef een tijdloos verhaal over tegendraadse puberzonen en radeloze vaders. Een uitzonderlijke tekst.’ (De Morgen)

‘Aleksej van Frank Adam levert een uitzonderlijke toneelavond op bij Het Paleis. Een knappe voorstelling, een rijke tekst.’ (Cobra.be)

‘Frank Adam geeft de acteurs prachtige woorden in de mond die als olie op hun spelvuur werken. Een ode aan klassiek repertoiretoneel. (Knack)

‘Met Frank Adam heeft onze toneelschrijfkunst weer iemand die aantoont dat een schrijver een volwaardig lid kan zijn van een ensemble wanneer hij schrijft in functie van speelbaarheid. Zijn indrukwekkendste toneelstuk.’ (Theatermaggezien)

‘Aleksej is een gebeurtenis. Zoveel generaties acteurs op één scène geeft een levensdynamiek die je nog zelden ziet. Het is de kracht van een ensemble. Daarmee maakt Aleksej zijn hoge verwachtingen zeker waar. (De Standaard)